Twierdza Nysa

---

Fortyfikacje średniowieczne

W drugiej połowie XIII wieku na obszarze Nysy wzniesiono pierwsze fortyfikacje drewniano-ziemne, które niestety zniszczyły się całkowicie w 1284 roku na skutek konfliktu między biskupem Tomaszem II a księciem wrocławskim Henrykiem IV Probusem. Sześć lat później nastąpiła ich odbudowa.

Około 1259 roku wewnątrz najstarszych umocnień miejskich znajdował się dwór biskupi, oddzielony od miejskiego zgiełku poprzez odnoga rzeki Białej Głuchołaskiej, która pełniła funkcję fosy, wspólnej zarówno dla miasta, jak i dla rezydencji biskupa. Z upływem czasu zadecydowano o nadaniu temu dworkowi charakteru obronnego, otaczając go umocnieniami sprzężonymi z miejskimi fortyfikacjami. Już od 1282 roku miejscowa siedziba biskupów była formalnie uznawana za zamek.

W drugiej połowie XIV wieku, za czasów biskupa Przecława z Pogorzeli, zbudowano pierwsze mury otaczające główną część Nysy (Nowe Miasto). Mury te tworzyły zamknięty obszar, zbliżony kształtem do czworoboku, z zaokrąglonymi narożami oraz wieloma basztami. Dodatkowo, w wielu miejscach przedmurze było podwójne, a cała struktura była otoczona fosą, zasilaną przez rzeki Nysę Kłodzką oraz Białą Głuchołaską, płynące równolegle. Wszelkie połączenia z miastem odbywały się poprzez mosty, prawdopodobnie zwodzone. Wszystkie bramy miejskie, takie jak Wrocławska na północy, Ziębicka na zachodzie, Bracka po stronie południowo-zachodniej oraz Celna na południu, były wyposażone w wysokie wieże obronne.

Obszar średniowiecznego tzw. Starego Miasta, obecnie znany jako dzielnica Średnia Wieś, cechował się luźniejszą zabudową oraz nieregularnym układem przestrzennym. Otoczony był on odrębnymi fortyfikacjami, zapewne w formie wału ziemnego z częstokołem.

W trakcie wojen husyckich mury miejskie Nysy sprawdziły się jako obrona przed najeźdźcami, ratując mieszkańców przed ich grabieżami, które dotknęły wiele innych miast śląskich. W marcu 1428 roku, armia husytów prowadzona przez Prokopa, zwyciężyła w bitwie z wojskami biskupa wrocławskiego Konrada oraz jego sojusznikami. Husyci sprawnie zdobyli Stare Miasto, plądrując je i paląc całkowicie, lecz spełnione fortyfikacje Nowego Miasta skutecznie chroniły je przed ich atakami, mimo że wyrządzili znaczne szkody poprzez ostrzał z dział.

W XVI wieku, w obliczu zagrożenia ze strony Turków, przeprowadzono modernizację murów miejskich, dodając dodatkowe basteje w przedmurzu. Wieża Bramy Wrocławskiej wtedy zyskała nadbudowę, w której wbudowano strzelnice artyleryjskie. W 1596 roku, lub nieco wcześniej, wybudowano na Przedmieściu Wrocławskim bramę św. Jakuba, znaną później jako Brama Krowia.

Obronne właściwości średniowiecznych murów miejskich były jeszcze doceniane na początku XVIII wieku, kiedy to przeszły kolejny remont, mimo że miasto już otoczono nowożytnymi fortyfikacjami bastionowymi. Jednakże niemal wszystkie mury miejskie Nysy zostały zniszczone w drugiej połowie XIX i w pierwszych latach XX wieku. Pewne elementy średniowiecznego systemu obronnego przetrwały do dziś, stanowiąc żywy dowód na dawną potęgę oraz świetność tego miasta, a w szczególności dwie wysokie wieże, które niegdyś ochraniały bramy miejskie: Ziębicką oraz Wrocławską.

Pierwsze nowożytne systemy obronne

Pierwsze struktury obronne, które powstały w czasach nowożytnych, datują się na schyłek XVI wieku, dokładnie na rok 1594. W tym okresie miasto Nysa leżało w granicach Królestwa Czech, które znajdowało się pod panowaniem Habsburgów. Realizacja tych umocnień była dziełem Johanes Schneidera z Lindau (Bodensee), a ich zaprojektowanie zlecił ówczesny biskup wrocławski, Andreas von Jerin.

W roku 1643 rozpoczęto istotne przebudowy tych umocnień, które inspirowane były szkołą staroholenderską. Nowość w tych pracach stanowił większy nacisk na system obrony skrzydłowej. W trakcie modernizacji powstały nowe obiekty, a liczba bastionów wzrosła do dziesięciu. Całe miasto zostało również otoczone potężnym wałem obronnym oraz fosą wodną, co znacznie zwiększyło jego możliwości obronne.

W ramach dodatkowych prac modernizacyjnych, po obwałowaniu, przy przeciwskarpie zaczęła biec ukryta droga wewnętrzna, co miało na celu jeszcze lepsze zabezpieczenie twierdzy. Prace te trwały aż do wczesnych lat XVIII wieku.

Jednym z obiektów z tego okresu, który przetrwał do dzisiejszych czasów, jest bastion św. Jadwigi (Bastei der Hl. Hedwig), usytuowany przy ulicy Piastowskiej. Bastion ten przeszedł liczne przebudowy i modernizacje w późniejszych czasach, stanowiąc cenny świadek historyczny dawnych systemów obronnych Nysy.

Fortyfikacje pruskie i niemieckie

Umocnienia Nysy, na mocy decyzji Habsburgów, zmagały się z licznymi wadami, co w rezultacie doprowadziło do ich podboju przez armię pruską w 1741 roku podczas drugiego oblężenia, kiedy pierwsza próba się nie powiodła. Zgodnie z traktatem pokojowym, Nysa staje się miastem w rękach pruskich, usytuowanym niedaleko granicy z Habsburgami. Król Fryderyk II, dostrzegając militarną wartość tego strategicznego miejsca, zainicjował przekształcenie miasta w twierdzę, która miała chronić nowo powstałą prowincję śląską rozciągającą się od Bramy Morawskiej do Gór Złotych.

XVIII wiek

W XVIII wieku, holenderski inżynier Cornelius von Walrawe, działając pod patronatem króla, zrealizował projekt modernizacji fortyfikacji otaczających miasto, znanych jako Dolne Obwałowania. W tym samym czasie na drugim brzegu rzeki powstało nowe obwarowanie górne, które nazwano Friedrichsstadt; pierwotnie to miejsce było traktowane jako osobne miasto, a obecnie jest znane jako dzielnica Radoszyn. Wzdłuż obu brzegów rzeki zbudowano dwie reduty – Kardynalską i Kapucyńską.

Górne obwałowania zostały wzmocnione poprzez dodanie skrzydeł bocznych, a także zbudowano nową, niezależną cytadelę znaną jako Fort Prusy (Fort Preussen), która obejmowała nowoczesne pasy obwałowań Jerozolimskich. Fort Prusy był otoczony suchą fosą, a równolegle zbudowano drugi fort zwany Fortem Wodnym (Wasserfestung). Realizacja tych monumentalnych prac miała miejsce w latach 1742–1756. O ich efektywności świadczy fakt, że w 1758 roku, mimo intensywnego bombardowania, wojska austriackie, które podjęły próbę zdobycia Nysy, nie zdołały pokonać twierdzy.

W latach 1767–1791 zrealizowano budowę zewnętrznych Obwałowań Jerozolimskich na podstawie projektów Lefevre’a oraz von Castillona. Fort Prusy przeszedł modernizację, w tym rozbudowę wykopów przeciwminowych oraz budowę trzech fleszy. Ostatnim elementem tej rozbudowy było zbudowanie tzw. Obwałowań Wysokich. Zastosowane technologie były na ówczesne czasy niezwykle innowacyjne, z opcją w razie konieczności wręcz zalania miasta.

XIX wiek

Na początku XIX wieku, Nysa zyskała miano jednej z najpotężniejszych fortec na kontynencie, co potwierdziły wojska napoleońskie, które w 1807 roku prowadziły oblężenie przez 114 dni. W tym czasie miasto było poddane intensywnemu ostrzałowi z ciężkiej artylerii, co doprowadziło do ocalenia jedynie pięciu budynków. Dopiero po długim okresie braku nadziei na odsiecz oraz wyczerpaniu amunicji i zapasów, obrońcy zmuszeni byli do kapitulacji, co miało miejsce 3 czerwca 1807 roku, a formalne przejęcie twierdzy przez wrogów nastąpiło 16 czerwca 1807.

Po wojnach napoleońskich, w latach 1809–1812 naprawiano zniszczenia zarówno w obiektach ziemnych, jak i murowanych, a w latach 1839–1849 przeprowadzono drobne prace modernizacyjne. Druga połowa XIX wieku przyniosła kolejne zmiany, które zmieniły charakter fortecy na styl nowopruski, według różnicy między staropruską wersją z XVIII wieku.

W okresie 1865–1888 zmodernizowano przedpole budując forty (I-III, A-C) oraz Obwałowania Wysokie. Powstał również nowy układ kolejowy, czyli Obwałowania Kolejowe. Fort Prusy przeszedł gruntowną przebudowę, uzyskując formę czworobocznej lunety, otoczonej ziemnymi wałami, zabezpieczonej wałem szyjowym. Mimo tych inwestycji, twierdza powoli stawała się nieaktualna z powodu pojawienia się bardziej efektywnych dział z gwintowanymi lufami. Zainicjował się proces jej stopniowej likwidacji oraz przekształcania na cele cywilne, w tym na potrzeby miejskiej gazowni.

Rozporządzenie z 1889 roku przewidywało całkowite rozbrojenie tych militarnych konstrukcji. W 1895 roku w Nysie zlikwidowano główny odwach, a w 1903 roku miasto straciło status twierdzy, co przyczyniło się do szybkiego przekształcania budowli na inne cele, takie jak magazyny czy więzienia.

XX wiek

W 1910 roku na terenie redukty Kapucyńskiej wybudowano kasyno oficerskie. Równocześnie przekształcono Fort Wodny w magazyn amunicji, a w 1914 roku Fort Prusy został przekształcony w magazyn sprzętu wojskowego. W redukcie Jerozolimskiej powstało wojskowe szpitalne izolatki.

Podczas I wojny światowej, w dawnych fortecach mieszkały obozy jenieckie, gdzie przetrzymywano m.in. przyszłego prezydenta Francji, Charles’a de Gaulle’a. Także w czasach powstań śląskich w 1921 roku przetrzymywano powstańców w Forcie Ziemnym. W 1918 roku Obwałowania Kolejowe zostały przekształcone w park, a kazamaty zmieniły się w magazyny. W latach 1926–1934 część Obwałowań Jerozolimskich wewnętrznych została rozebrana, a forty I, II oraz III zmieniły swoją funkcję na magazyny broni oraz amunicji.

W czasie II wojny światowej Nysa stała się lokalizacją filii obozu Gross-Rosen. Pod koniec wojny, miasto na nowo stało się fortecą (Stadt und Festung Neisse), jednak nie zdołało uchronić się przed zajęciem przez Armię Czerwoną w 1945 roku. W ten sposób zakończyła się historia Nysy jako twierdzy pruskiej i niemieckiej.

Twierdza Nysa współcześnie

Mimo licznych wyzwań, które pojawiły się po wieloletnich zaniedbaniach oraz zniszczeniach, zespół forteczny w Nysie nadal zachowuje się w zaskakująco dobrym stanie. Jego pozostałości są czytelne w terenie, a sama twierdza stanowi niezwykły przykład innowacji w dziedzinie sztuki fortecznej.

Od jakiegoś czasu w Nysie prężnie działa oddział Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji, który ma na celu opiekę nad tym niezwykłym dziedzictwem. Prowadzone są działania mające na celu rewitalizację oraz ochronę obiektów fortecznych. Złożoność sytuacji potęguje fakt, że wiele z budowli ma obecnie zróżnicowane funkcje gospodarcze i jest własnością różnych podmiotów.

Twierdza Nysa stała się również miejscem organizacji inscenizacji historycznych, szczególnie Bitwy o Nysę, która odbywa się latem, zazwyczaj w lipcu lub sierpniu, podczas Dni Twierdzy Nysa. W wydarzeniu uczestniczą grupy rekonstrukcyjne zarówno z Polski, jak i z zagranicy, co przyciąga wielu miłośników historii.

Gmina Nysa podjęła intensywne działania mające na celu rewitalizację wybranych obiektów fortecznych. Przykładem jest odbudowa oraz renowacja Fortu Wodnego, który zyskał nową infrastrukturę medialną. Fort ten stał się atrakcją turystyczną oraz istotną częścią Parku Miejskiego.

Kolejnym projektem jest centrum kulturowo-usługowo-handlowe, które powstało w Bastionie św. Jadwigi. Mieści się tam punkt informacji turystycznej o Nysie oraz Twierdzy Nysa, a także trasa wystawowa, co czyni to miejsce jeszcze bardziej atrakcyjnym dla odwiedzających.

Co więcej, w dniu 28 lipca 2021 r. miasto uruchomiło Wirtualny Spacer, który przestawia szlak forteczny. Umożliwia on użytkownikom zapoznanie się z panoramą wszystkich obiektów fortecznych na trasie, co pozwala w prosty sposób odnaleźć interesujące miejsca i obejrzeć je zarówno z poziomu ziemi, jak i z lotu ptaka.

Zespoły i obiekty Twierdzy Nysa

Wieża Bramy Wrocławskiej

Obiekt znany jako Wieża Wrocławska w Nysie został zbudowany w XIV wieku i ściśle przylega do resztek kamiennego muru miejskiego. Jej obecna forma zwieńczenia łączy elementy dekoracyjne z funkcjami obronnymi. W szczególności nad strzelnicami artyleryjskimi wznosi się manierystyczna attyka, bogata w różnorodne elementy ozdobne.

Wieża Bramy Ziębickiej

Jest to druga z zachowanych wież obronnych w Nysie, zwana Wieżą Ziębicką w Nysie. Wybudowano ją w stylu gotyckim, a pomimo licznych przebudów i podwyższeń, nadal można dostrzec jej pierwotne cechy stylistyczne. Wieża ta wieńczy krenelaż, co dodaje jej charakterystycznego wyglądu.

Pozostałości zamku biskupów wrocławskich

Warty wzmianki jest również zamek biskupów wrocławskich, o którym można poczytać więcej w artykule Dwór Biskupi w Nysie. Od roku 1260 aż do 1842 funkcjonował on jako silnie ufortyfikowany dwór, z którego do dziś przetrwały wieża mieszkalna, gotycka baszta oraz fragmenty murów obronnych, świadczące o wyjątkowym znaczeniu tego miejsca.

Bastion św. Jadwigi

Bastion św. Jadwigi, znany też pod nazwą Bastei der Hl. Hedwig, to pozostałość po umocnieniach habsburskich, z których do dziś przetrwało jeden z dziesięciu istniejących bastionów. Do 1758 roku na jego dziedzińcu znajdował się budynek, prawdopodobnie służący jako magazyn dla sprzętu artyleryjskiego. Pruska przebudowa z lat 1771–1774 doprowadziła do powstania dwukondygnacyjnych kazamat, które zostały częściowo przykryte nasypem. W czasie oblężenia przez Napoleon w 1807 roku, w jego wnętrzach działało laboratorium produkujące amunicję. W późniejszych latach bastion pełnił różne funkcje, w tym był więzieniem, a po I wojnie światowej przeszedł w ręce prywatne.

Fort Wodny

Fort Wodny, znany również jako Fort Blockhauzschanze, został wybudowany przez Austriaków w 1741 roku, przed pruskimi atakami na Nysę. Początkowo prosta konstrukcja szaniec palisadowy, otoczony wodą, przekształciła się w fort wodny w formie lunety, po przebudowie dokonanej przez Prusaków. Fort ten od 1807 roku miał różnorodne przeznaczenie, m.in. wykorzystywano go jako koszary. Jego gruntowna renowacja zakończona w 2008 roku przyczyniła się do przywrócenia budowli do stanu użyteczności, a obecnie jest on wykorzystywany przez harcerzy i należy do Nyskiego Domu Kultury.

Reduta Kapucyńska i Kardynalska

Obydwie reduty powstały w latach 1743-1746 jako bliźniacze obiekty. Reduta Kapucyńska zlokalizowana na lewym brzegu Nysy Kłodzkiej oraz Reduta Kardynalska po prawej stronie, miały za zadanie ochronę zachodnich umocnień. Obecnie Reduta Kapucyńska, ze względu na swoje zniszczenia, jest w nie najlepszym stanie, a już od lat 20. XX wieku stopniowo była likwidowana. Z kolei Reduta Kardynalska, choć zaniedbana, zachowała nieco lepszy stan i otoczenie. To miejsce ma bogatą historię, a jego szczególne cechy architektoniczne przyciągają uwagę odwiedzających.

Fort Prusy

Fort Prusy usytuowany na wzgórzach nad Nysą Kłodzką, był kluczowym punktem obronnym, który zapewniał wsparcie dla większej części umocnień miasta. Budowa fortu rozpoczęła się w latach 1743-1745 i była kontynuowana przez następne lata, a jego system obwałowań obejmował liczne flesze i chodniki przeciwminowe. W czasach nowożytnych fort miał różnorodne funkcje, od koszar, przez więzienie, aż po magazyn.

Fort I

Ten fort został wzniesiony jako obiekt prowizoryczny w latach 1865-1866, a w końcu XIX wieku poddano go adaptacjom, aby mógł służyć jako fort stały. Jego zadaniem była ochrona linii kolejowej, co czyniło go istotnym punktem strategicznym. Fort I charakteryzuje się czworoboczną lunetą i otoczony był fosą z czterema kaponierami.

Fort II

Znany również jako Fort Regulicki, powstał w tym samym okresie co Fort I. Jego konstrukcja przypomina fort I, posiada czworoboczną lunetę. Przez lata fort był nie tylko obiektem obronnym, ale także magazynem sprzętu wojskowego, co podkreśla jego strategiczne znaczenie.

Fort III

Jak wiele wokół, tak i Fort III wybudowano w latach 60. XIX wieku. Jego rozbudowa miała miejsce w latach 1875-1878, co wpłynęło na jego funkcjonalność. Fort realnie chronił linię kolejową, a także spełniał inne funkcje obronne. Wiek XX przyniósł zmiany w jego przeznaczeniu, obiekt pełnił rolę magazynu amunicji.

Flesza Nowa

Flesza Nowa to niewielki fort, zrealizowany w 1849 roku, zlokalizowany na terenie parku miejskiego. Została zaprojektowana w celu ochrony młyna prochowego. Jej pierwotna, trójkątna forma były wzniesione na planie ziemnym, a elementy ochronne zostały stopniowo zatarte w ciągu lat.

Obwałowania Jerozolimskie zewnętrzne

Te umocnienia zaczynają się w zachodniej przeciwstraży Fortu Prusy. Zbudowane w latach 1767–1774, miały na celu obronę przed atakami wrogów. W ich skład wchodziły różne elementy, takie jak Reduta Królicza oraz inne istotne punkty obronne. Te historyczne obwałowania nie tylko pełniły funkcję obronną, ale także stanowiły istotny element architektury fortecznej Nysy.

Obwałowania Jerozolimskie wewnętrzne

To zespół fortifikacji, które biegły od Reduty Jerozolimskiej do górnej śluzy rzeki. Powstały w latach 1742–1756 jako element systemu obronnego w Nysie. Ich znaczenie z czasem zmalało, zwłaszcza po zniszczeniach, które miały miejsce w XX wieku. W ich ramach znajduje się jedynie Reduta Jerozolimska, z pozostałościami obwałowań.

Obwałowania kolejowe

Te umocnienia powstały w 1875 roku, mając na celu wzmocnienie obrony nowo powstałego dworca kolejowego. Z biegiem lat ich pierwotna funkcjonalność została zminimalizowana, a część obiektów zburzono, co miało duży wpływ na wygląd strefy kolejowej Nysy.

Obwałowania Wysokie

Te monumentalne struktury, na których złożono pięć bastionów, były uzupełniane i modernizowane przez wiele lat. Zbudowane w latach 1774–1791, stanowiły misternie zaplanowany system obronny, który do dzisiaj zachował się w stosunkowo dobrym stanie. Oprócz historycznego znaczenia, obwałowania te pełniły również funkcje dostępności dla lokalnej społeczności.

Przeciwstraże kleszczowe

Jedne z najstarszych struktur obronnych w Nysie, wzniesione w latach 1742–1745, spełniały kluczową funkcję obronną w systemie umocnień austriackiego. Mimo upływu czasu i wielu zniszczeń, zachowały się nieliczne fragmenty tej historycznej konstrukcji, które świadczą dziś o ich dawnym znaczeniu.

---

Oceń: Twierdza Nysa

---