Carolinum (Nysa)

---

Historia

Historia powstania kolegium Carolinum w Nysie sięga roku 1622, kiedy to do miasta przybyli jezuici. Warto jednak zauważyć, że Nysa dysponowała już wówczas rozwiniętą siecią edukacyjną. Wśród kluczowych placówek edukacyjnych tamtego okresu wyróżniała się:

• szkoła parafialna przy kościele św. Jakuba, która została wzmiankowana już w 1336 roku, a w latach 1417-1653 pełniła funkcję gimnazjum,
• Seminarium Germanicum, założone przez biskupa Marcina Gerstmanna w 1575 roku,
• Pedagogium, które było szkołą dla dwunastu uczniów pochodzenia szlacheckiego, ufundowaną przez biskupa Andrzeja Jerina.

Po przybyciu jezuitów do Nysy, biskup wrocławski, arcyksiążę Karol Habsburg, 9 lutego 1623 roku ustanowił szkołę zakonną, która nosiła nazwę seminarium św. Anny. Uroczyste otwarcie tej instytucji miało miejsce 23 kwietnia 1624 roku. Pierwotnie biskup chciał również utworzyć uniwersytet, który miał być prowadzony przez jezuitów, lecz z różnych przyczyn nie udało się zrealizować tego ambitnego projektu.

Patronką seminarium została św. Anna, co było związane z testamentem Anny Gebauer, wdowy po burmistrzu Nysy, która zadeklarowała przeznaczenie całego swojego majątku na ten cel 9 maja 1630 roku. Pierwszym rektorem seminarium został znany na całym świecie jezuita, matematyka i astronom Christoph Scheiner, który był także twórcą helioskopu i odkrywcą plam na Słońcu.

Seminarium składało się z pięciu klas i zyskało dużą renomę dzięki wysokiemu poziomowi nauczania oraz bogatemu księgozbiorowi. Młodzież z różnych regionów, nie tylko z Śląska, ale również z Rzeczypospolitej, przybywała tu, aby kształcić się, co doprowadziło do nadania Nysie miana Śląskich Aten, a później także Śląskiego Rzymu.

Największy rozwój seminarium miał miejsce w latach 1625-1642, w okresie sprawowania władzy przez biskupa Karola Ferdynanda Wazy, syna króla Polski Zygmunta III. Owa jezuicka uczelnia zdobyła niemałe uznanie i z czasem zaczęła odgrywać ważną rolę w regionie.

Niestety, w 1642 roku, podczas wojny trzydziestoletniej, budynek seminarium uległ zniszczeniu w pożarze, co doprowadziło do zniszczenia także biblioteki, która liczyła około dwanaście tysięcy woluminów. W latach 1656–1657 rozpoczęto budowę nowego gmachu, który następnie stał się siedzibą seminarium św. Anny.

Biskup Karol Ferdynand, w latach 1669-1681, ufundował czołowy gmach nowo utworzonego kolegium jezuickiego, które mogło kontynuować tradycje seminarium św. Anny. Budynek usytuowano przy kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, a jego projekt zrealizował Wacław Schuller z Ołomuńca. Adaptacja wnętrz obejmowała sale lekcyjne, pomieszczenia dla zakonników i uczniów, a także bibliotekę, refektarz oraz aptekę prowadzących przez jezuitów.

W latach 1722-1725 z inicjatywy biskupa Ludwika von Neuburga obok kolegium powstało gimnazjum jezuickie, którego projekt przypisuje się architektowi Christophowi Tauschowi, a wykonanie Michałowi Kleinowi. W 1725 roku zbudowano również bogato zdobioną bramę, która połączyła oba budynki.

Po przyłączeniu Śląska do Prus w roku 1742, kolegium zaczęło podupadać. W 1773 roku, mimo kasaty zakonu przez papieża Klemensa XIV, król Fryderyk II zgodził się na pozostanie jezuitów w Nysie. Dopiero z wynikami pruskiej sekularyzacji w roku 1810 zakonnicy opuścili kolegium, a w jego miejscu utworzono nowoczesne królewskie gimnazjum katolickie. W 1848 roku, po raz pierwszy w historii tej instytucji, dyrektorem został świecki nauczyciel. W 1924 roku, z okazji jubileuszu, szkoła uzyskała nazwę Carolinum na cześć biskupa Karola Habsburga, założyciela seminarium św. Anny.

Wiosną 1945 roku, w trakcie walk między armią niemiecką a Armią Czerwoną, Nysa uległa zniszczeniu, a z licznych budynków, w których mieściły się szkoły średnie, ocalały jedynie dwa. Wkrótce po zakończeniu działań wojennych utworzono w nich państwowe Gimnazjum oraz Liceum Ogólnokształcące. Tradycje kolegium jezuickiego są obecnie kontynuowane w I Liceum Ogólnokształcącym imienia Jana III Sobieskiego w Nysie oraz w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Nysie.

Wśród najbardziej znanych absolwentów nyskiego Carolinum znajdują się:

• Michał Korybut Wiśniowiecki – późniejszy król Polski,
• Jakub Sobieski – syn Jana III Sobieskiego, pretendent do tronu polskiego,
• Konrad Bloch – laureat nagrody Nobla z dziedziny medycyny,
• Emanuel Sperner – niemiecki profesor matematyki,
• Constantin Wilhelm Lambert Gloger – pruski zoolog i ornitolog, autor reguły Glogera,
• Otto Kretschmer – pruski oficer marynarki U-Bootów, dowódca sił NATO COMNAVBALTAP,
• Eduard von Grützner – pruski malarz i grafik, symbolista,
• Rafał Urban – pisarz,
• Alfons Nossol – biskup ordynariusz opolski,
• Franciszek Trzeciak – aktor teatralny i filmowy, reżyser,
• Marta Klubowicz i Jacek Sobala – aktorzy,
• Janusz Sanocki – poseł na Sejm RP VIII kadencji,
• Jan Matura – historyk i sportowiec,
• Janusz Niekrasz – muzyk, gitarzysta basowy zespołów TSA oraz TSA Michalski Niekrasz Kapłon.

Architektura

Brama z portykiem prezentuje zachwycające barokowe zdobienia. Główny wjazd wieńczy gzyms, na którym umieszczono putta trzymające kartusz herbowy oraz wazonami. Przy bramie znajduje się furtka, która służy pieszym. Wewnątrz, naprzeciwko bramy, można zobaczyć fragment dawnych murów obronnych, które tworzą dziedziniec, z obu stron otoczony budynkami gimnazjum oraz kolegium. Warto dodać, że zachowała się częściowo średniowieczna basteja, która obecnie stanowi boczne wyjście z dziedzińca szkolnego na planty przy ulicy Lompy.

Wizualna forma budynku kolegium została zaprojektowana na kształt litery „E”, a gmach w stylu barokowym nawiązuje do typowej architektury jezuickiej. Można zauważyć pewne podobieństwa z Kolegium Klementinum znajdującym się w Pradze.

Wewnątrz budynku zachowały się dwa szczególnie bogato zdobione pomieszczenia – aula oraz biblioteka. Kolegium posiadało charakterystyczny program ideowy estetyki, typowy dla jezuickich szkół oraz uniwersytetów.

Aula liceum, mieszcząca się w centralnej części gmachu, w przyziemiu ryzalitu, to dawna jadalnia i sala zebrań zakonników, znana jako refektarz. Znajdziemy tutaj:

• dwa supraporty ozdobione figurkami aniołków i wazonami,
• kartusze obramione draperią, które są podtrzymywane przez putta,
• wnęki z muszlami oraz medalionami,
• pola sklepienne z akantem oraz pękami kwiatów na wstęgach,
• niestandaryzowany zespół świeckich fresków z XVII wieku przedstawiających biblijne sceny, wzbogacony dekoracją stiukową z 1677 roku, której autorem był włoski sztukator Franciszek Cigno (Signo),
• malowidła na przyłucza, ukazujące św. Franciszka Ksawerego, który nawraca pogan w Indiach,
• symboliczne przedstawienie jezuitów adorujących Świętą Rodzinę,
• alegorię miłosierdzia związaną z pomocą chorym i ubogim,
• portrety papieża Klemensa XI, cesarza Józefa I, biskupa Karola Habsburga, Karola Ferdynanda Wazy oraz później dodany portret Fryderyka Wielkiego,
• obrazy ukazujące świętych Pawła, Jana, Jakuba, Ignacego Loyolę, Franciszka Ksawerego, Alojzego Gonzagę, Franciszka Borgiasza i Stanisława Kostkę,
• dwa malowidła odzwierciedlające funkcję refektarza jako jadalni – Jezus w domu Marty oraz Cudowne rozmnożenie chleba,
• jezuicką maksymę AMDG (Ad maiorem Dei gloriam – Na większą chwałę Bożą),
• wizerunek Chronosa jako symbolu upływu czasu,
• typowy dla jezuickich kościołów oraz kolegiów monogram ich godła IHS (Jezus Hominum Salvator – Jezus Zbawca ludzi lub Jesum Habemus Socium – Jezusa mamy za sprzymierzeńca) w glorii promieni słońca.

Motywy związane z chwałą Kościoła i służbą Chrystusowi przez zakon jezuitów zostały wyeksponowane w całej dekoracji.

W wyniku zniszczeń wynikających z wojen, a szczególnie z 1807 roku, bogate malowidła dekoracyjne z 1680 roku nie przetrwały w całości do naszych czasów. O ich polemice artystycznej świadczą jednak ocalałe freski w byłej aptece oraz w sieni, które obejmują tematykę religijną, filozoficzną oraz astrologiczną. Malowidła te zostały odkryte i poddane renowacji dopiero w 1904 roku. W lunetach umieszczono różnorodne inskrypcje farmaceutyczne.

Freski przedstawiają starotestamentową historię Tobiasza, który dzięki archaniołowi Rafałowi otrzymuje lek przywracający wzrok swojemu ojcu, co można interpretować jako prefigurację Chrystusa jako światła dla świata. Dodatkowo, malowidła ukazują koncepcję przyrody jako potencjalnego źródła zdrowia, a także ukrytej Bożej siły. Wśród tych dekoracji znajdują się alegorie czterech żywiołów:

• Powietrze – uosobione przez orły ciągnące rydwan z postaciami kobiet, otoczonymi ptakami oraz kwiatami, z hasłem: Wszystko poruszam i odżywiam, co ziemia stworzyła, lecz nic nie może beze mnie żyć,
• Ogień – przedstawiony w postaci salamander zaprzężonych do rydwanu z kobietami, gdzie jedna z nich ma na sobie czerwony płaszcz, a druga trzyma płonącą pochodnię. Napis głosi: Wszystko niszczeje, jeśli nie jest przed ogniem chronione, lecz wszystko ożywa przez jego ciepło,
• Woda – ukazana realizacyjnie przez białe rumaki, ciągnące powóz z mitologicznymi bóstwami. W inskrypcji widnieje: Przez moją wilgotność rosną rośliny i muszle też rybom dają życie dzięki mojej sile,
• Ziemia – przedstawiona jako dwa woły ciągnące wóz z trzema kobietami, które trzymają łopatę, snop zboża i kwiaty. Napis mówi: Jak wszystkie początki rzeczy z ziemi pochodzą, tak też wszystko śmiertelne do niej powróci.

Te wszystkie freski dopełnione są wątkiem astrologicznym w postaci dwunastu znaków Zodiaku, co podkreśla związek Ziemi z Kosmosem. Dzieła te w klasztornej aptece odzwierciedlają ówczesną koncepcję medycyny oraz farmacjii, przyjmując leki jako dar Ziemi, żywiołów oraz wpływu gwiazd. Obecnie w tym miejscu odbywa się wystawa trofeów, które zdobywają uczniowie.

---

Oceń: Carolinum (Nysa)

---