Kościół św. Franciszka z Asyżu w Nysie

---

Historia

Na obszarze, na którym obecnie znajduje się kościół, niegdyś funkcjonował szpital dla kobiet cierpiących na trąd, wraz z kaplicą poświęconą św. Łazarzowi oraz niewielkim kościółkiem pod wezwaniem św. Wawrzyńca, o których po raz pierwszy wspomniano w 1414 roku. W XV wieku zrealizowano tutaj utworzenie przytułku dla osób starszych, bezdomnych oraz sierocińca. Warto zauważyć, że wszystkie te budowle miały konstrukcję drewnianą.

Wzmiankowany w 1654 roku przybycie kapucynów do Nysy cudownie nadało nowy impuls temu miejscu. Ci zakonnicy, przybyli z Wiednia, utworzyli pierwszy na Śląsku klasztor tego zakonu w Prudniku. Mieszkający w Nysie przez część roku biskup pomocniczy, Jan Baltazar Liesch von Hornau, zainicjował rozmowy z kapucynami na temat osiedlenia się w Nysie. Po dokładnym zapoznaniu się z miastem, wybrali dogodny teren pod budowę klasztoru. Wybranym miejscem okazało się być malownicze wzgórze, usytuowane niedaleko Bramy Wrocławskiej, otoczone zielenią, polami i ogrodami, w bliskim sąsiedztwie domów św. Łazarza oraz św. Wawrzyńca.

Przy uzyskaniu zgody ze strony prowincjała kapucynów z Wiednia, a także biskupa wrocławskiego arcyksięcia Leopolda Wilhelma Habsburga oraz nyskiej rady miejskiej, rozpoczęły się przygotowania do budowy kompleksu klasztorno-kościelnego. Dzieci z domu opieki św. Wawrzyńca przeniesiono do innego ośrodka w okolicy Krowiej Bramy. Dla osiemnastu kobiet przebywających w szpitalu św. Łazarza, biskup Leopold Wilhelm zlecił budowę nowego lokum w 1658 roku, w obrębie Starego Miasta, w sąsiedztwie kościoła św. Mikołaja. Umożliwiło to zwolnienie miejsca na nowy klasztor.

Po nabyciu dodatkowych ogrodów, całkowita powierzchnia posiadłości wyniosła około 2,5 hektara. Budowa klasztoru oraz kościoła kapucyńskiego mogła rozpocząć się dzięki wielkiej hojności biskupa Leopolda Wilhelma. Architekci zakonni, oo. Cezary z Monachium oraz Jan ze Styrii, stworzyli plany budowli, które zostały następnie poddane technicznemu rozwojowi oraz kierowane przez Michała Neumayera z Austrii i Jana Langschwanda z Salzburga.

Uroczystość położenia kamienia węgielnego miała miejsce 3 czerwca 1659 roku. Konsekracja świątyni odbyła się 31 października 1660 roku. Wówczas nadano jej wezwania Najświętszej Maryi Panny, św. Franciszka, św. Leopolda i św. Wacława, jednak św. Wawrzyniec pozostał nieoficjalnym patronem. Aby upamiętnić stary, drewniany kościół, do nowo wzniesionego budynku dobudowano kaplicę poświęconą Wawrzyńcowi, zaprojektowaną w taki sposób, aby jej ołtarz zajął miejsce głównego ołtarza starszej świątyni.

W nowym klasztorze, ukończonym równocześnie, lokację znalazło 12 zakonników. Z czasem ich liczba zaczęła stopniowo rosnąć, osiągając pod koniec XVII wieku około 30 osób, wliczając nowicjuszy oraz studentów.

W kościele zainstalowano początkowo tylko jeden główny ołtarz, do którego dołączono obraz przedstawiający św. Wawrzyńca, stworzony w Wiedniu w 1659 roku. W 1661 roku ufundowano następnie tabernakulum oraz dwa ołtarze boczne – jeden ku czci Najświętszej Maryi Panny umiejscowiony po stronie ambony, a drugi św. Antoniego po przeciwnej stronie. Dodatkowo, w kaplicy św. Wawrzyńca umieszczono osobny ołtarz.

W sali nowicjatu umieszczono w 1691 roku obraz Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych, znanym również jako Pasawska. W 1709 roku prezbiterium wzbogaciło się o cztery wielkie obrazy autorstwa Jana Claysensa, a przy frontowej ścianie klasztoru w 1712 roku namalowano zegar słoneczny, którego data ukryta została w chronogramie nad tarczą.

W 1720 roku przed kościołem wzniesiono rzeźbioną w piaskowcu figurę św. Judy Tadeusza, którą obecnie można zobaczyć w korytarzu klasztornym. W 1730 roku, wokół nawy kościelnej powieszono czternaście dużych obrazów – stacji Drogi Krzyżowej. Z kolei w 1732 roku, po ograbieniu obrazu Matki Boskiej z wotów, wprowadzono kraty w oknach kościoła oraz na parterze klasztoru.

W kościele modyfikacje zachodziły nadal; w 1747 roku powiększono go o chór muzyczny, prawdopodobnie ufundowany dzięki komendantowi garnizonu nyskiego, generałowi Gererdowi Korneliusza von Wallrave.

W XVIII wieku kapucyni z Nysy prowadzili wędrowne apostolstwo w pobliskich wioskach. W mieście zyskiwali coraz większą popularność, a władze zmuszone były opóźniać zamykanie Bramy Wrocławskiej, aby umożliwić licznym wiernym powrót do domów po popołudniowych nabożeństwach wielkopostnych. Klasztor oferował nowicjat oraz stałe studia filozoficzne i teologiczne, a lokalna biblioteka była bardzo bogata, licząc ponad 4 tysiące tomów.

Okres świetności zakonu dobiegał końca wraz z początkiem pruskiej dominacji nad Śląskiem w 1742 roku, kiedy to wprowadzono dekrety królewskie zabraniające przyjmowania nowych kandydatów. Dzięki temu liczba braci stopniowo malała, a miasto pozostało katolicką enklawą na protestanckim Śląsku.

W wyniku sekularyzacji w 1810 roku zlikwidowano dom zakonny, a przebywający tam kapucyni musieli zmienić odzież na cywilną i opuścić klasztor. Wszystkie budynki zostaly przejęte przez skarb państwa pruskiego. Chociaż liczne skarby kościelne zostały sprzedane, to w kościółku św. Anny przy kościele św. Jakuba zgromadzono wiele książek z byłych klasztorów nyskich, a najcenniejsze dzieła trafiły do Wrocławia, gdzie utworzono dzisiejszą Bibliotekę Uniwersytecką.

Klasztorne zabudowania nabyli bracia Hartwig z Nysy, planując przekształcić je w miejsce wypoczynku. Powstała restauracja, piwiarnia oraz sala taneczna, niestety inicjatywa nie przetrwała, a budynki zostały ponownie wystawione na sprzedaż.

Z pomocą biskupa wrocławskiego Józefa Christiana Hohenlohe, w 1812 roku klasztor oraz kościół doczekały się nowego przeznaczenia dla księży, którzy nie mogli pełnić funkcji parafialnych z powodu wieku bądź innych dolegliwości. Wyposażone w ogród klasztorny oraz cztery folwarki – Nadziejów, Kijów, Łączki i Bednary – miejsce stało się domem dla 10-15 księży do 1944 roku, kiedy to zmarło tam 104 kapłanów.

W 1814 roku przed kościołem wzniesiono piętrowy dom dla dyrektora zarządzającego, a rok później na przeciwnej stronie postawiono domek dla rachmistrza. Z uwagi na brak organów, w 1814 roku sprowadzono ten instrument z kłodzkiego kościoła pobernardyńskiego.

Po renowacji w 1939 roku rozbudowano instrument, zmieniając trakturę na elektromechaniczną. W 1851 roku do domu księży dotarła grupa jezuitów, którzy pozostali do 1872 roku, kiedy to musieli opuścić Śląsk w wyniku Kulturkampfu.

Roku 1872 kościół przeszedł gruntowną modernizację wnętrza, co zatarło większość kapucyńskich śladów. Ołtarze główny i boczne zostały wymienione na nowe, a ambonę oraz ławki również unowocześniono. Do 1914 roku kościół należał do parafii św. Jakuba, a później sprawował rolę świątyni rektoralnej, będąc jedną z trzech w parafii św. Dominika.

W 1918 roku do dawnych usług mieszkańców dołączyły siostry elżbietanki, zaproszone przez kardynała Adolfa Bertrama. Po wysiedleniu Niemców z Nysy w 1948 roku, w dawnym domu mieszkało jedynie kilku księży, podczas gdy w sąsiednim budynku przebywały zaledwie trzy siostry. Po brutalnych atakach czerwonoarmistów w 1945 roku, niektóre z zakonnic straciły życie.

Dom został rozbudowany w 1948 roku i przekształcony w Niższe Seminarium Duchowne opolskiej administracji apostolskiej, gdzie zamieszkało od 50 do 70 chłopców, w tym przyszły biskup opolski Alfons Nossol. W rezultacie reformy rolnej, trzy docelowe gospodarstwa zostały zabrane Kościołowi.

W latach 1950–1952, kiedy to obawiano się, że klerycy będą odrzuceni w Carolinum, wydzielono miejsce dla klas szkolnych, co spowodowało powstanie studium domowego. W 1951 roku przeniesiono z Opola do Nysy Wyższe Seminarium Duchowne. Z powodu ciasnoty, części kleryków również zaproszono do lokalu w nowym budynku przy ulicy Bramy Grodkowskiej.

W 1954 roku schronienie znalazło w nyskim domu 20 księży, którzy zostali prześladowani przez komunistycznych władców. W 1994 roku Wyższe Seminarium Duchowne przeniesiono znów do Opola. Warto dodać, że 15 sierpnia 1997 roku przy kościele św. Franciszka z Asyżu w Nysie powstała parafia św. Franciszka z Asyżu w Nysie, wydzielona z parafii św. Dominika.

Dom po dziś dzień służy księżom-emerytom oraz pracownikom Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego oraz Wyższemu Seminarium Duchownemu Diecezji Opolskiej. W latach 2000-2001 kościół przeszedł odnowienie wnętrza, zaś z okazji jubileuszowego roku wprowadzono w witrażu symbol Ducha Świętego. Obrazy z XVIII wieku, związane z dawnym klasztorem kapucynów, mają teraz nowe miejsce w Diecezjalnym Domu Formacyjnym w Nysie, zaś kolekcja portretów biskupów wrocławskich została umieszczona w Seminarium Duchownym w Opolu.

Architektura

Kościół, który można podziwiać, został zrealizowany w typowym stylu kapucyńskim, a jego charakter można określić jako barok toskański. Wyróżnia się on surowością formy oraz minimalizmem ozdobnym, co odzwierciedla duchowość oraz zasady zakonu kapucynów. Jak zauważono w architekturze sakralnej, ma ona manifestować ubóstwo, które zaliczane jest do aspektów moralnych, filozoficznych oraz estetycznych.

Budowla prezentuje bryłę na planie prostokąta, która z zewnątrz nie ma podziałów. Dach kryty dachówką przypomina tradycyjny kształt siodłowy, a dodatkowo nad dawną zakrystią i kaplicą umieszczono dachy trójspadowe. Wyróżniającą cechą elewacji frontowej jest płycina, która zawiera nieczytelne malowidło.

W zgodzie z kapucyńską regułą religijną, w górnej części elewacji znajdował się fresk przedstawiający świętego Franciszka, który otrzymuje stygmaty, opatrzony łacińskim napisem Deus meus et omnia, co w tłumaczeniu oznacza: „Bóg mój i wszystko moje”. Niestety, dzieło to nie było odnawiane przez długi czas, co doprowadziło do jego zniszczenia i zatynkowania.

Patrząc na elewację frontową, uwagę przyciąga prostokątny portal otoczony kamiennym obramieniem z tzw. uszatym kształtem, a także fryz z inskrypcją, która dotyczy budowy kościoła oraz kartusz herbowy biskupa wrocławskiego Leopolda Wilhelma. Tarcza herbowa składa się z trzech herbów, z największym herbem biskupów wrocławskich, a pozostałe to herb arcyksięcia Austrii i herb wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego. Podobny, aczkolwiek wyrzeźbiony w drewnie, herb można zobaczyć na ścianie chóru organowego.

W zwieńczeniu elewacji znajdujemy segmentowy, przerwany przyczółek, w którym umieszczono kamienną rzeźbę Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 1677 roku. Warto również zwrócić uwagę na figurę św. Jana Nepomucena, która została przeniesiona do kościoła w 1744 roku z pobliskiego mostu, w trakcie jego przebudowy przez nową pruską administrację.

Wnętrze kościoła zachwyca zastosowaniem sklepień kolebkowych z lunetami, typowych dla stylu baroku toskańskiego. Krótkie prezbiterium jest zamknięte prostą ścianą, a za nim znajduje się zakrystia, pierwotnie funkcjonująca jako chór zakonny. Wnętrze kościoła łączy się z klasztorem poprzez korytarz z południowej strony, a po stronie północnej zauważalna jest przybudówka stanowiąca dawną zakrystię.

Trójprzęsłowa nawa, która jest szersza i wyższa od prezbiterium, prowadzi do kwadratowej kaplicy bocznej św. Wawrzyńca, usytuowanej po stronie północnej. Tęcza oraz arkada łącząca tę kaplicę zamknięta jest półkoliście. Ściany kościoła zostały podzielone lizenami, gdzie w prezbiterium zastosowano pojedyncze lizy, a w nawie szerokie i zdwojone.

Okna na bocznych ścianach są zamknięte łukami odcinkowymi, z kolei okno nad chórem muzycznym ma kształt okrągły. Oryginalne wyposażenie kościoła przetrwało jedynie w fragmentach, gdyż około 1872 roku zniszczone drewniane ołtarze i ambona zostały zastąpione nowymi, które wykonano w stylu eklektycznego historyzmu, teraz klasyfikowanego jako neogotycki lub neoromański.

W centralnym miejscu ołtarza głównego znajduje się statua Matki Boskiej Królowej z Dzieciątkiem, flanki tworzą figury św. Barbary i św. Alojzego. W górnej części dominuje figura Serca Chrystusowego, otoczona czterema postaciami świętych – Piotrem, Pawłem, Janem Ewangelistą oraz nierozpoznawanym biskupem. Na antepedium przedstawione są malowidła czterech ewangelistów wraz z ich symbolami: człowieka, lwa, wołu i orła.

W bocznym ołtarzu, znajdującym się po stronie ambony, można zobaczyć figurę św. Józefa, podczas gdy w ołtarzu naprzeciw stoi figura św. Franciszka z Asyżu, która powstała w 1968 roku w pracowni artysty-rzeźbiarza Franciszka Masorza z Rybnika.

Ambona, która posiada baldachim-rezonator, jest ozdobiona malowidłami przedstawiającymi apostołów Piotra i Pawła, a także świętych Hieronima i Augustyna oraz Ambrożego i Grzegorza Wielkiego. Z dawnego wyposażenia kościoła do dzisiaj przetrwały:

• balustrada chórowa z 1747 roku, która została ozdobiona snycerskimi reliefami ilustrującymi symbole Najświętszego Sakramentu – monstrancję, ampułki, kadzidło, umbrakulum oraz mszał,
• barokowy ołtarz z 1661 roku, który został umieszczony w kaplicy św. Wawrzyńca, z przedstawieniem Ostatniej Wieczerzy w retabulum oraz obraz z 1658 roku, przeniesiony tu w 1930 roku,
• dzwon kościelny z 1776 roku, poświęcony świętym Leopoldowi i Florianowi, odlany w Wrocławiu przez Jana Jerzego Kriegera.

---

Oceń: Kościół św. Franciszka z Asyżu w Nysie

---